Jens Bjørneboe (1920 - 1976)

Forfatteren Jens Ingvald Bjørneboe var fødd i Kristiansand og voks opp i eit borgarleg miljø. Han var svært opprørsk, ville bli kunstnar og tok kunstutdanning i Oslo og Stockholm. 

På ei utstilling i heimbyen i 1946 stilte han ut 45 bilde. I 1950 blei han tilsett som lærar ved den nyoppretta Steinerskulen i Oslo der han arbeidde i sju år. I 1951 debuterte han som forfattar med boka Dikt, ei samling av 14 velskrivne sonettar og 11 frie dikt, og han fekk god kritikk. Allereie her meinte Espen Haavaardsholm i 1981 at dikta synte eksempel på "Bjørneboes livslange forsøk på å kompensere og dekke over sin egen driftsmessige legning". Det var særleg diktet "Munken" som viste det, her dei to siste versa:

Ja, inne i meg lå en hund jeg prylte.
Med nakne tenner, knurrende og bange,     
lå noe lemlestet og krumt og hylte      

og snerret mot meg som en såret fange!     
Og skrek jeg selv med ham en sjelden gang,     
da trodde hele klostret at jeg sang!

I diktet "David om Jonathan" fire år seinare kom Bjørneboe tilbake til songen sin: "Og om vår elskov skal min sang fortelle, / når alle andre sanger er forbi!" (trykt i Aske, vind og jord, 1968). Slik skulle det visst også bli med Jens Bjørneboe. Det siste han skreiv på før han tok livet av seg ved henging i 1976, er sjølvbiografien "Med horn og hale", eit upublisert manuskript med eit innhald første gong referert til i Fredrik Wandrups biografi Jens Bjørneboe (1984). Her syng Bjørneboe opent og ærleg ut om sin biseksuelle legning, som han alltid hadde vore klar over og sidan 13–14-års alderen også funne naturleg.

Det er òg som tidleg tenåring at Bjørneboe har sitt første sjølvmordsforsøk, noko som fører tankane til forfattarens oppgjer med det norske fengselsvesenet i romanen Den onde hyrde (1960). Den homofile ungguten Alfred hengjer seg på cella fordi han veit han ikkje klarer to og eit halvt års klaustrofobisk fengsel. Det er straffa for å ha tatt på kjønnsorganet til en 14 år gammal gut. Romanen inspirerer Bjørneboe til å skrive skodespelet Til lykke med dagen (1965) der han ligg inn ulike songar (= dikt), som "Elegi for en hengt soper":

Å, allnatur, her er din sønn
Vår yngste og fortapte bror 
Vi fant ham bak en fengselsmur 
Vi bringer ham og har en bønn 
Til deg som er hans sanne mor: 
Ta ham tilbake, allnatur 
La ham bli aske, vann og jord!

Fleire av songane frå skodespelet er sett musikk til og innspelt på plate, mellom andre "Blomster for Genet (Hommage à Jean Genet)". Her reknar Bjørneboe opp både sodomittar og pederastar blant andre avvikarar, som alle har sin naturlege plass på jorda:

Halliker og sodomitter
Blottere og transvestitter
Pederaster, fetisjister
Diktere og masochister
Drankere og morfinister –
Jomfru, alle smerters moder
Trøst Genet vår stakkars broder!
Også han er tornekronet.

Jens Bjørneboe er ofte inne på emnet homofili i bøkene sine og er spesielt opptatt av den framståande rolla som avvikarane har spelt i europeisk kultur- og samfunnsliv. Særleg gjeld dette Frihetens øyeblikk (1966) og Stillheten (1973) som saman med Kruttårnet (1969) utgjer romantrilogien om Bestialitetens historie. Bøkene blir rekna som Bjørneboes hovudverk og er prega av ein beisk humor og eit saftig språk, gjerne krydra med fransk slang, men i meir intime scener er språket eit heilt anna. Kvardagsleg og naturleg, ja, men ingen "stygge" uttrykk eller tabuord, her frå Kruttårnet:

Hva vi begge ønsket, lå i luften og var til å ta og føle på. [...] Med en gang vi var inne på værelset, så han på meg og smilte mens han åpnet buksene og trakk frem kjønnet som var hårdt og stivt.

Eit slikt sobert språk blir òg nytta i den forbodne skandaleromanen Uten en tråd (utgjeven anonymt i 1966) der den kontroversielle Bjørneboe bevisst unngår å bruke obskøne ord. Seksuelle handlingar blir skildra rett fram utan anna omskriving enn at alle folkelege eller latinske uttrykk er skifta ut med meir poetiske, men like fullt forståelege metaforar:

Han la seg ned på ham, så begge de to stengene kom i berøring med hverandre. (...) Guttene lå på ryggen ved siden av hverandre og kysset hverandre på munnen, mens plantene deres sprikte i været, og den eldste tok den andres lem forsiktig i hånden, mens han beveget skinnet frem og tilbake.

Ikkje desto mindre blir dei erotiske og naturalistiske skildringane stempla som utuktige og forbodne. Det blir stor rettsak mot han og forlaget Pax. Ytringsfridommen gjeld ikkje alltid realistiske gjengivingar på det seksuelle området, berre det som ikkje krenker besteborgarane og statskyrkja. Bjørneboe kan ikkje med sin beste vilje forstå at det skal finnast nokon særeigen moral for seksuallivet. I forordet til Uten en tråd skriv han at uansett kva du gjer med deg sjølv eller med andre – jenter eller gutar, så rår den same moralen her som elles. Du skal ikkje bruke makt eller på nokon måte skade andre.

"Skulle man fordømme homoseksualitet, ville det ypperste av menneskelige kulturytringer være perverse" – er ein av Bjørneboes mange slagferdige replikkar i rettssaka. Eit av forsvarets vitne, landets største sexforhandlar, Magne Severinsen (då 35 år), vekkjer oppsikt og respekt i rettssalen ved å stå opent fram som homofil: "Vi må bort fra at bare ‘normale’ skal få sjansen til å leve ut sitt følelsesliv." Bjørneboe blir dømt og boka forboden. Seksualnihilisme i romansaus, er dommarens konklusjon. Først i 1988 blir Uten en tråd utgjeven på nytt i Noreg – framleis forboden, men ingenting skjer.       

I oppfølgjaren Uden en trævl II (utgjeven i Danmark 1968) går hovudpersonen Lillian gjennom ulike stadium, opplevingar og forhold før ho slår seg ned hos den lesbiske og prostituerte Renate: "Hun lå på mig som en mand. Vore to små blomster lå presset ind mot hinanden, og jeg tror tilmed også at de to mest ømfindtlige små røde tingester rørte ved hinanden. Sådan føltes det i hvert fald." Samanlikna med Uten en tråd er den danske oppfølgjaren meir kritisk, både til kyrkja, rettsvesenet og heile maktapparatet. I tillegg er boka illustrert med Bjørneboes eigne samfunnssatiriske karikaturar.

Bjørneboes siste dramatiske arbeid er Dongery (oppført på Scene 7 som Dongeri i 1974, trykt i 1976), ein collage om motar og marknadsføring, eit bestillingsverk frå Oslo kommunes informasjonssenter om reklamens makt. Her er det salssjef Sørensen som kjem opp med ein genial idè:

Vi markedsfører de homofile. I homofile kretser er det for tiden moderne å være maskulin. [...] Før var det moderne å være feminin. Idag gjelder det altså å ha et pent heterofilt utseende. Vi må altså markedsføre maskulint utseende sopere og yndig feminine, lesbiske kvinner. Homofili er vare – det som alt annet.

Dermed ramsar Bjørneboe opp ei heil rekkje av verdas mest kjende homoseksuelle som kan brukast i reklamen, m.a.: "Walt Whitman så jo også praktfullt mandig ut. Og Oscar Wilde – to meter høy og sterk som en hest." Bjørneboe hadde lese svært mykje og visste kvar han hadde røtene sine. Han meinte òg å finne homoseksuelle trekk hos typisk maskuline forfattarar som Ernest Hemingway og Jack London (begge har "omtalt" temaet i bøkene sine), men at dei fortrengte denne drifta i seg: "Som bekjent gikk både London og Hemingway under i alkohol og selvmord. Ikke på grunn av legningen, men på grunn av undertrykkelsen." Dette skriv Bjørneboe i "Med horn og hale", og Fredrik Wandrup lurer deretter på: "Gjaldt det samme i virkeligheten for Bjørneboe?"

Det var først på 1970-talet at Bjørneboe slo ut med håret og erklærte seg som minst 60 % sopar. I sjølvbiografien fortel han at han allereie i tenåra hadde ein fast venn. Han åtvarar andre mot å undertrykkje sine seksuelle kjensler og går sterkt i bresjen for å fjerne all intoleranse, alle fordommar og hemningar i homoseksuelle spørsmål. Han oppfordrar homofile til å stå fram.   

Ein "versjon" av Bjørneboe sine siste harde leveår finn vi i romanhyllesten Villskudd (1979) av Gudmund Vindland (eig. Pettersen, seinare Justås, og i dag Gudmund Vindsun). I tillegg til (kjærleiks)forholdet mellom dei to, skildrar òg Vindland si eiga rolle som modell for skipsguten Pat i Bjørneboes Haiene (1974). I denne drivande sjømannsromanen utviklar det seg etter kvart eit gjensidig, avhengig "far–son"-forhold mellom Pat og andrestyrmannen Peder Jensen.

Jens Bjørneboe hadde ein stor litterær produksjon, både av skjønnlitteratur og sakprosa, og var ein flittig avisskribent. Han var svært samfunnsengasjert, særleg når det gjaldt personar som fall utanfor, til dømes i skulen, jf. romanen Jonas. Bjørneboe rekna seg som ein anarkist og avskydde autoritetar og maktmisbruk.

Til jul i 1975 publiserte Bjørneboe eit dikt i Dagbladet, "Farvel, bror alkohol", som skulle markere slutten på 2–3 flasker whisky om dagen. Depresjon og dårleg helse skal ha medverka til at han tok sitt eige liv i mai 1976, 55 år gammal. Mange av bøkene hans er svært leseverdige den dag i dag, og det som stadig blir drege fram av alt han skreiv, er det tankefulle og sterkt ironiske diktet "Ti bud til en ung mann som vil frem i verden" frå 1963.

Jens Bjørneboe var gift to gongar, først i 1945 med Lisel Funck, ein tysk flyktning i Sverige som alltid gjekk i herreklede. Dei var åndelege tvillingsjeler, barnlause og gjekk frå kvarandre i 1959. Året etter gifta Bjørneboe seg med Tone Tveteraas, og dei fekk tre jenter: Marianne, Therese og Suzanne.